Jeszcze kilka lat temu niewiele z nas słyszało o celiakii czy nietolerancji na gluten. Obecnie jest on natomiast obwiniany o wiele zaburzeń występujących w naszym organizmie. Czy słusznie? Czy faktycznie wszyscy powinniśmy obawiać się glutenu? Sprawdź, czy ten strach jest uzasadniony!
Czym jest gluten?
Gluten to kompleks białek, przede wszystkim gliadyn i glutenin występujących w pszenicy. Występuje on również w życie pod postacią sekalin, w jęczmieniu (hordeiny) oraz w owsie (aweniny). Gluten odgrywa bardzo ważną rolę w technologii żywności. Odpowiada za elastyczną i lepką konsystencję ciasta, dlatego produkty pszenne, najbogatsze w gluten, są najchętniej wykorzystywane w przemyśle piekarskim i cukierniczym.
Kto powinien unikać glutenu?
Osoby z celiakią
Bezapelacyjnie, gluten powinny eliminować osoby cierpiące na celiakię, inaczej chorobę trzewną. Jest to genetycznie uwarunkowana pokarmowa nadwrażliwość na gluten. Ma ona podłoże autoimmunologiczne, jednak do jej rozwoju konieczne jest występowanie predyspozycji genetycznej – haplotypu HLA-DQ2 lub HLA-DQ8. Spożywanie glutenu u osoby z celiakią prowadzi do zaniku kosmków jelitowych w wyniku nieprawidłowej reakcji układu immunologicznego. Objawy choroby trzewnej najczęściej manifestują się w obrębie przewodu pokarmowego (bóle brzucha, biegunki), ale także pod postacią niedożywienia, wskutek zaburzonego wchłaniania substancji odżywczych. Celiakia może przybierać również postać utajoną. Wówczas kosmki jelitowe mogą ulegać degradacji, bez występowania żadnych objawów. Z czasem może dojść do niedożywienia, utraty masy ciała czy niedoborów pokarmowych.
UWAGA! Nie należy profilaktycznie eliminować glutenu przed wykonaniem badań w kierunku celiakii! Może to zafałszować wyniki.
Osoby z chorobą Duhringa
Kolejna jednostka, w przypadku której konieczna jest eliminacja glutenu, to choroba Duhringa, inaczej opryszczkowe zapalenie skóry. Występuje głównie u dzieci i objawia się grudkowo-pęcherzowymi wykwitami występującymi na skórze. W przebiegu choroby Duhringa stwierdza się zaburzenia immunologiczne w skórze i obecność przeciwciał przeciw endomysium mięśni gładkich. Całkowita eliminacja glutenu u osób z chorobą Duhringa nie zawsze jest konieczna – ilość w diecie powinna być dopasowana do indywidualnej tolerancji.
Osoby z nieceliakalną nadwrażliwością na gluten
Jest jednostką chorobową wyodrębnioną dość niedawno, a przyczyna jej występowania jest niejasna. Niektóre źródła poddają nawet wątpliwości jej istnienie. U osób, u których stwierdzono nadwrażliwość na gluten, po spożyciu produktów zawierających te białka, pojawiają się objawy ze strony układu pokarmowego (biegunki, bóle brzucha) oraz złe samopoczucie. Jest to jednak często mylone z innymi problemami, np. zespołem jelita drażliwego, ze względu na niespecyficzne objawy. Nie stwierdza się jednak uszkodzenia kosmków jelitowych.
Co z alergią na pszenicę?
W przypadku alergii na pszenicę, za występowanie reakcji alergicznej w większości nie odpowiada gluten, a inne białka pszenicy. W tym przypadku, eliminacja powinna dotyczyć wyłącznie pszenicy, nie wszystkich zbóż zawierających gluten.
Hashimoto a gluten
Możemy również spotkać się z sugestiami dotyczącymi eliminacji glutenu u osób chorujących na Hashimoto. Jest to jeden z bardzo popularnych mitów dotyczących tej choroby (więcej możesz przeczytać w artykule „5 najpopularniejszych mitów na temat choroby Hashimoto”). Jeśli jednak nie cierpimy na którąś z wyżej wymienionych chorób – eliminacja nie jest konieczna. Hashimoto, podobnie jak celiakia, jest jednak chorobą autoimmunologiczną. Schorzenia te bardzo często występują parami lub nawet grupami. Z racji tego, że celiakia może przebiegać również w postaci utajonej, cierpiąc na autoimmunologiczne zapalenie tarczycy, warto wykonać badania w kierunku choroby trzewnej. Jeśli jednak wyniki nie wykażą choroby, śmiało możesz spożywać produkty glutenowe.
„Na mnie działa”
W praktyce dietetyka można się spotkać z wieloma przypadkami bezpodstawnej i nieumiejętnie przeprowadzanej eliminacji produktów lub ich grup. Częstym przypadkiem jest próba eliminacji glutenu z diety z zapewnieniem dużo lepszego samopoczucia po jego eliminacji. W skrócie – „na mnie działa”. Zdarza się jednak, że ze względu na brak wystarczającej świadomości żywieniowej, gluten cały czas w tej diecie się pojawia np. w mniej oczywistych produktach. Mamy więc wówczas do czynienia z sytuacją, kiedy poprawa samopoczucia wynika wyłącznie z efektu placebo.
Innym przypadkiem może być odczuwanie poprawy po wykluczeniu produktów glutenowych ze względu na występujący zespół jelita wrażliwego. Wykluczenie produktów glutenowych może prowadzić do nieświadomego wprowadzenia diety low FODMAP, a co za tym idzie – do lepszego samopoczucia. Nie jest to jednak rozwiązanie optymalne. Dieta bezglutenowa i dieta low FODMAP mają pewną część wspólną. Przykładowo, pieczywo pszenne zarówno obfituje w gluten, jak i jest produktem high FODMAP. Produkty zawierające dużą ilość FODMAPs występują jednak również w produktach naturalnie bezglutenowych, np. strączkach. Warto więc skonsultować swój sposób odżywiania i samopoczucie z dietetykiem, który pomoże dobrać odpowiednią dietę.
Gluten – skąd ta moda?
Gluten zyskał złą sławę najprawdopodobniej przez zwiększenie świadomości społeczeństwa na temat występowania celiakii oraz nieceliakalnej nietolerancji na gluten. Dieta bezglutenowa zaczęła być promowana przez media, jako prozdrowotny sposób odżywiania. Dużym plusem tego zabiegu marketingowego jest rozpowszechnienie produktów bezglutenowych. Dzięki temu, osoby cierpiące m.in. na celiakię, mają większy wybór i lepszą dostępność żywności dla nich odpowiedniej.
Minusem tego zabiegu jest jednak bezpodstawne i często nieumiejętne wykluczanie glutenu z diety przez osoby zdrowe. W wielu przypadkach próbuje się przypisać diecie bezglutenowej magiczne działanie wspierające redukcję masy ciała czy leczenie różnych schorzeń.
Jeśli zauważasz niepokojące objawy np. ze strony układu pokarmowego, warto w pierwszej kolejności zgłosić się z problem do lekarza oraz dietetyka. Nieumiejętna eliminacja z diety produktów lub ich grup w dłuższej perspektywie czasu może prowadzić do niedoborów pokarmowych oraz problemów ze zdrowiem.
Jeśli potrzebujesz porady specjalisty w tym zakresie, serdecznie zapraszamy do zapisania się na konsultację lub zapoznania się z ofertą opieki dietetycznej!
Piśmiennictwo:
- Stępień M., Bogdański P.: Nadwrażliwość na gluten – fakty i kontrowersje, Forum Zaburzeń Metabolicznych. 2013, 4, 183–191
- Bubis E., Przetaczek-Rożnowska I.: Gluten i choroby wynikające z jego nietolerancji, Kosmos. Problemy nauk biologicznych. 2016, 2, 293-302
- Michałowska J., Pastusiak K., Bogdański P. Kontrowersje wokół glutenu, Varia Medica. 2018, 2, 13-19
- Pastusiak K., Michałowska J., Bogdański P.: Postępowanie dietetyczne w chorobach tarczycy, Forum Zaburzeń Metabolicznych 2017, 8, 155–160
